شرط پشیمانی در قرارداد

شرط پشیمانی در قرارداد با پرداخت خسارت و بدون تعیین مدتی برای پشیمانی یک شرط عوامانه و مبهم و پر اشکال و دردسر سازی است که بعضاً در تنظیم قراردادها و خصوصاً مبایعه نامه ها درج می شود و اختلاف نظرهای زیادی را ایجاد کرده است.

شرط پشیمانی در برخی موارد، متضمن نوعی اختیار فسخ معامله است با پرداخت خسارت و تفاوت آن با خیار شرط این است که خیار شرط بدون پرداخت خسارت است ولکن شرط پشیمانی از قرارداد با پرداخت خسارت مقطوع.

اکنون با فرض که این شرط دلالت بر حق فسخ قرارداد نماید، نکات مهم ذیل باید مورد توجه قرار گیرد :

مدت شرط پشیمانی در قرارداد

از آنجا که گفتیم این شرط یک شرط عوامانه و غیر حقوقی است، لذا معمولاً مدت در آن ذکر نمی شود و سوالی که همیشه در این موارد پیش می آید که بالاخره پشیمانی تا کی ؟

برخی قضات و وکلای محترم در نگاه اول تصور می کنند که این شرط مدت ندارد و در نتیجه قرارداد باطل است و بسیاری دعاوی و پرونده های ابطال معامله در این خصوص مطرح شده است. در حالی که مدت این شرط در دل خود مبایعه نامه نهفته است و مدت آن تا زمان تاریخ سر رسید قسط بعدی ثمن و یا سررسید تحویل و یا نهایتاً سررسید تنظیم سند رسمی است و اگر مدتی برای تحویل و یا تنظیم سند هم ذکر نشده باشد، در این صورت مدت پشیمانی همان مدت عرفی تحویل و یا تنظیم سند در نوع مبایعه نامه های املاک مثل آن مبایعه نامه است.

فلذا نوعاً و عرفاً و منطقاً، پشیمانی تا مدت اندکی بعد از بیع متصور است که طرف مدام توی ذهن خود دو دو تا چهار تا می کند که مبادا ضرر کرده باشد و یک مدتی مثلاً بیشتر از خیار مجلس که در همان بنگاه و هنوز قدم بیرون از بنگاه نگذاشته است می تواند فسخ کند. ولی این که بعد از تاریخ سر رسید قسط بعدی ثمن و یا قسمت اعظم ثمن (و به طریق اولی دریافت قسط بعدی ثمن) و یا سر رسید تحویل (و به طریق اولی بعد از تحویل) و یا خصوصاً بعد از تاریخ سر رسید تنظیم سند رسمی (و به طریق اولی خود تنظیم سند رسمی)، بتواند ادعای پشیمانی کند دیگر حرف اضافی است.

اسقاط ضمنی شرط پشیمانی

شرط پشیمانی همچون سایر خیارات ممکن است به طور ضمنی اسقاط گردد. همچون فروش ملک توسط خود خریدار روی همان مبایعه نامه. موارد مهم تر اسقاط ضمنی شرط پشیمانی از جانب فروشنده، تکرر دریافت اقساط ثمن معامله است. یعنی مثلاً قسط بعدی و یا قسمت اعظم ثمن معامله را دریافت کرده و حالا پشیمان شده است. آیا منطقی است ؟؟ همچنین دریافت آن بخش از ثمن بیش از خسارت خود پشیمانی نیز از جمله امارات و قرائن اسقاط ضمنی از جانب خریدار و یا فروشنده است.

ضمناً تاریخ سر رسید قسط بعدی و یا قسمت اعظم ثمن معامله، می تواند به عنوان سقف مدت شرط پشیمانی تفسیر گردد و خود گرفتن قسط بعدی و یا قسمت اعظم ثمن معامله به عنوان اسقاط ضمنی شرط پشیمانی. بستگی به نظر قاضی و شرایط پرونده دارد.

شرایط استفاده از شرط پشیمانی

به فرض که پشیمانی داخل در مدت باشد و به فرض که اسقاط ضمنی نشده باشد، از آن جا که خیار شرط به معنای اخص کلمه نیست، لذا اِعمال آن با رعایت قاعده ی لا ضرر است.

(منع سوء استفاده از حق)

پشیمانی در دل خود ضرر دیدن و یا به سود متعارف نرسیدن را دارد که عُقلاء و نوع آدم متعارف پشیمان و نادم می گردد. حال وقتی هیچ ضرری به پشیمان وارد نشده و یا سود هنگفت را از دست نداده است، دیگر پشیمان شدن نوعاً متصور و محقق نیست و این که طرف ادعای پشیمانی دارد، شخصی است نه نوعی. یعنی باید نوعاً شرایط معقولی پشیمانی را توجیه کند. چرا که شرط پشیمانی نباید موجب کاسبی و ضرر زدن به طرف مقابل باشد.

همچنین در حالی که طرف معامله تخلف نموده است، پشیمانی قابل استناد نیست. مثلاً نتوانسته پایانکار را اخذ نماید و سپس از معامله پشیمان می گردد.

تشریفاتی بودن اِعمال فسخ به سبب پشیمانی در قرارداد

با توجه به این که در شرط پشیمانی ذکر شده است که خسارت پرداخت گردد، لذا به نظر می رسد اِعمال شرط پشیمانی باید توام و ضمن پرداخت خسارت باشد. یعنی واریز خسارت شرط تحقق فسخ است و این حالت یک نوع فسخ تشریفاتی است که به صرف اعلام اراده محقق نمی گردد.

نتیجه گیری

با توجه به اصل لزوم قراردادها، باید شرط پشیمانی تفسیر مضیق گردد به حداقل موارد متقن و یقینی آن یعنی مدت آن به کمترین زمان و اسقاط ضمنی آن به هر اماره و قرینه ممکن. چرا که ثبات معاملات به هم نریزد و افسار گسیختگی قرارداد توسط درایت قاضی رام گردد.